Latihan Soal Bahasa Jawa Kelas X Semester 2

Latihan Soal Bahasa Jawa Kelas X Semester 2

Bahasa Jawa, sebagai salah satu kekayaan budaya bangsa Indonesia, memiliki peran penting dalam pelestarian dan pengembangan tradisi lisan serta tulisan. Bagi siswa SMA kelas X, penguasaan Bahasa Jawa pada semester 2 menjadi modal berharga untuk memahami berbagai aspek kebudayaan Jawa, mulai dari sastra, seni, hingga etika berkomunikasi. Artikel ini akan menyajikan contoh-contoh soal Bahasa Jawa kelas X semester 2 yang mencakup berbagai topik, lengkap dengan penjelasan untuk membantu siswa dalam mempersiapkan diri menghadapi penilaian akhir semester.

Outline Artikel:

  1. Latihan Soal Bahasa Jawa Kelas X Semester 2

    Pendahuluan

    • Pentingnya belajar Bahasa Jawa.
    • Tujuan artikel: memberikan contoh soal dan latihan.
    • Ruang lingkup materi semester 2.
  2. Materi 1: Geguritan (Puisi Bahasa Jawa)

    • Pengertian dan ciri-ciri geguritan.
    • Unsur-unsur geguritan (tema, amanat, rasa, gaya bahasa).
    • Contoh Soal:
      • Menentukan tema geguritan.
      • Menafsirkan amanat geguritan.
      • Mengidentifikasi gaya bahasa.
      • Membuat geguritan sederhana.
  3. Materi 2: Aksara Jawa (Hanacaraka)

    • Pengenalan aksara Jawa (pasangan, sandhangan).
    • Cara menulis dan membaca aksara Jawa.
    • Contoh Soal:
      • Menyalin kalimat ke dalam aksara Jawa.
      • Membaca dan menerjemahkan kalimat beraksara Jawa.
      • Mengidentifikasi pasangan dan sandhangan.
  4. Materi 3: Cerita Rakyat (Fabel/Legenda)

    • Pengertian dan ciri-ciri cerita rakyat.
    • Unsur-unsur intrinsik cerita rakyat (tokoh, latar, alur, tema).
    • Contoh Soal:
      • Menentukan tokoh utama dan watak.
      • Mengidentifikasi latar tempat dan waktu.
      • Menjelaskan alur cerita.
      • Menemukan amanat dari cerita.
  5. Materi 4: Percakapan (Wacana Lisan)

    • Unggah-ungguh basa dalam percakapan.
    • Jenis-jenis percakapan (pakaryan, kekeluargaan, dll.).
    • Contoh Soal:
      • Membuat dialog sederhana sesuai konteks.
      • Menggunakan unggah-ungguh basa yang tepat.
      • Menafsirkan makna percakapan.
  6. Materi 5: Paribasan lan Saloka (Peribahasa Jawa)

    • Pengertian dan perbedaan paribasan dan saloka.
    • Makna dan penggunaan dalam kalimat.
    • Contoh Soal:
      • Menjelaskan makna paribasan/saloka.
      • Mencari paribasan/saloka yang sesuai dengan situasi.
      • Membuat kalimat menggunakan paribasan/saloka.
  7. Penutup

    • Pentingnya latihan rutin.
    • Tips belajar Bahasa Jawa.
    • Motivasi untuk terus belajar.

Pendahuluan

Bahasa Jawa bukan sekadar alat komunikasi, melainkan jendela menuju kekayaan budaya dan kearifan lokal. Mempelajari Bahasa Jawa pada jenjang SMA, khususnya di kelas X semester 2, memberikan kesempatan bagi siswa untuk mendalami berbagai aspek kebudayaan, mulai dari keindahan sastra geguritan, keunikan aksara Jawa, hingga warisan cerita rakyat yang penuh makna. Penguasaan bahasa ini juga melatih kemampuan berbahasa yang sopan dan santun sesuai dengan unggah-ungguh basa. Artikel ini hadir sebagai panduan praktis bagi siswa kelas X semester 2 dalam mempersiapkan diri menghadapi penilaian akhir semester dengan menyajikan berbagai contoh soal yang mencakup materi-materi penting. Diharapkan, melalui latihan soal ini, siswa dapat lebih memahami dan menguasai materi Bahasa Jawa yang telah dipelajari.

Materi 1: Geguritan (Puisi Bahasa Jawa)

Geguritan adalah salah satu bentuk karya sastra dalam Bahasa Jawa yang tergolong puisi modern. Berbeda dengan puisi tradisional (tembang), geguritan memiliki kebebasan dalam jumlah larik, baris, dan tidak terikat pada aturan metrum serta rima yang ketat. Ciri utamanya adalah keindahan bahasa, kedalaman makna, dan ungkapan rasa dari penulisnya. Unsur-unsur yang perlu diperhatikan dalam geguritan antara lain:

  • Tema: Gagasan pokok atau pokok persoalan yang diangkat dalam geguritan.
  • Amanat: Pesan moral atau pelajaran yang ingin disampaikan oleh pengarang kepada pembaca.
  • Rasa: Perasaan atau emosi yang ingin diungkapkan pengarang melalui geguritan (misalnya rasa syukur, sedih, marah, cinta).
  • Gaya Bahasa (Majas): Penggunaan kata-kata kiasan untuk memberikan efek keindahan dan penekanan makna (misalnya metafora, personifikasi, simile).

Contoh Soal Geguritan:

  1. Wacanen geguritan ing ngisor iki kanthi patitis!

    "Srengenge Esuk"

    Mentari nggalih ing sisih wetan
    Nglambari jagad kanthi cahya padhang
    Ngeredha pepeteng wengi kang dhisik
    Nuduhake dina anyar kang sumringah

    Angin semilir nggawa ganda kembang
    Njurubun ing ati rasa tentrem lan ayem
    Swara manuk gegojegan ing wit-witan
    Kayongga nembangaken kidung katentreman

    Nalika srengenge tansah sumunar
    Muga urip tansah padhang lan bungah
    Aja lali marang jaman kepungkur
    Kanggo sangu mlaku ing ngarep kang luwih becik

    a. Apa tema geguritan ing dhuwur?
    b. Apa amanat kang bisa dijupuk saka geguritan kasebut?
    c. Identifikasi siji gaya bahasa (majas) kang digunakake ing geguritan kasebut lan jlentrehna tegese!
    d. Gawea geguritan cekak (minimal 4 larik) kanthi tema "Alam Asri"!

    Pembahasan Contoh Soal 1:
    a. Tema geguritan kasebut yaiku "Srengenge Esuk" utawa "Kautaman Srengenge Esuk" sing nggambarake wiwitan dina anyar lan pangarep-arep.
    b. Amanat kang bisa dijupuk yaiku supaya urip tansah padhang lan bungah, sarta aja lali marang pengalaman ing jaman kepungkur kanggo dadi bekal mlaku ing mangsa ngarep.
    c. Contoh gaya bahasa (majas) sing bisa ditemokake:

    • Personifikasi: "Mentari nggalih ing sisih wetan" (Srengenge dianggep kaya manungsa sing nggalih/mirsani).
    • Metafora: "Nglambari jagad kanthi cahya padhang" (Cahaya srengenge diibaratake bisa ngglambari utawa nglapisi jagad).
    • Personifikasi: "Swara manuk gegojegan ing wit-witan" (Manuk dianggep kaya lagi gegojegan).
    • Personifikasi: "Kayongga nembangaken kidung katentreman" (Swara manuk diibaratake kaya nembang).
      (Siswa cukup milih salah siji lan jlentrehna).
      d. Contoh geguritan cekak tema "Alam Asri":

      "Desaku Nduwe Pring"

      Desaku kang asri endah
      Wite pring jejeg ngadeg gagah
      Angin semilir sumribat
      Ngayomake ati kang tansah

  2. Manut isine, geguritan ing ngisor iki ngandhakake babagan apa?

    "Kekancan Sejati"

    Kowe teka nalika susah
    Ora tau ninggalke aku ing bebaya
    Tresnamu tulus tanpa pamrih
    Sahabatku, kowe pancen langka

    a. Kasenangan lan kabungahan
    b. Kekarepan lan gegayuhan
    c. Kekancan lan katulusan
    d. Kamulyan lan kapinteran

    Pembahasan Contoh Soal 2:
    Jawaban sing bener yaiku c. Kekancan lan katulusan. Geguritan kasebut kanthi cetha nggambarake nilai-nilai kekancan kang tulus lan tansah ana nalika susah.

READ  Soal Basa Jawa Kelas 8 Semester 2

Materi 2: Aksara Jawa (Hanacaraka)

Aksara Jawa, uga diarani Hanacaraka, minangka warisan budaya lisan lan tulisan kang wigati. Sistem penulisan iki nduweni kaendahan lan keunikan dhewe. Ing semester 2, siswa diajak ngenal lan nguasai dasar-dasar aksara Jawa, kalebu:

  • Aksara Nglegena: Aksara dhasar kang saben aksara nduweni paten "a" (contone: ka, ca, ta, pa, na).
  • Pasangan: Aksara kang digunakake kanggo "mematikan" swara vokal ing aksara sadurunge, saengga aksara kasebut ora ngasilake swara vokal (contone: ꧀ꦏ).
  • Sandhangan: Tanda kang dileletake ing sadhuwure, ngisore, utawa ing sandhinge aksara kanggo ngowahi swara vokal utawa nambah konsonan (contone: sandhangan wulu ꦶ kanggo "i", sandhangan pepet ꦼ kanggo "e pepet", sandhangan layar ꦂ kanggo "r" pungkasan).

Contoh Soal Aksara Jawa:

  1. Salinen ukara ing ngisor iki menyang nganggona aksara Jawa kanthi trep!

    "Budaya Jawa iku edi peni."

    Pembahasan Contoh Soal 1:
    Ukara "Budaya Jawa iku edi peni." yen ditulis nganggo aksara Jawa dadi:

    ꦧꦸꦢꦾꦪꦗꦮꦻꦏꦸꦲꦼꦢꦶꦥꦼꦤꦶ.

    Penjelasan:

    • ꦧꦸ = Bu (aksara ba + sandhangan suku)
    • ꦢꦾ = dya (aksara da + pasangan ya)
    • ꦪ = ya
    • ꦗꦮ = Jawa (aksara ja + aksara wa)
    • ꦻ = iku (aksara ta, nanging ing kene minangka wangun "iku" kang umum) utawa bisa uga ꦲꦶꦏꦸ (aksara ha + sandhangan wulu + aksara ka + sandhangan suku) – gumantung panganggonan.
    • ꦲꦼ = edi (aksara ha + sandhangan pepet)
    • ꦢꦶ = di (aksara da + sandhangan wulu)
    • ꦥꦼ = peni (aksara pa + sandhangan pepet)
    • ꦤꦶ = ni (aksara na + sandhangan wulu)
  2. Wacanen aksara Jawa ing ngisor iki banjur salinen menyang aksara Latin!

    ꦲꦤꦕꦫꦏꦏꦁꦢꦶꦥꦁꦒꦤꦺꦢꦶꦮꦱꦤꦺꦏꦁꦲꦤꦕꦫꦏꦏꦁꦢꦶꦥꦁꦒꦤꦺꦢꦶꦮꦱꦤꦺꦏꦁꦲꦤꦕꦫꦏꦏꦁꦢꦶꦥꦁꦒꦤꦺꦢꦶꦮꦱꦤꦺ.

    Pembahasan Contoh Soal 2:
    Aksara Jawa kasebut yen diwaca lan disalin menyang aksara Latin yaiku:
    "Hanacaraka kang dipanggona ing ngasané kang ana caraka kang dipanggona ing ngasané kang ana caraka kang dipanggona ing ngasané kang ana."

    (Perlu dicermati, ukara ing dhuwur kayane ana pengulangan kang ora umum, nanging adhedhasar aksara kang katulis, interpretasine kaya mangkono. Yen ukara kang dikarepake beda, contone "Hanacaraka kang dipanggona ing ngasané kang ana caraka", mengko bakal disalin beda).

    • ꦲꦤꦕꦫꦏ = Hanacaraka
    • ꦏꦁ = kang
    • ꦢꦶ = di
    • ꦥꦁꦒꦤ = panggona
    • ꦲꦶ = i
    • ꦔꦱꦤ = ngasana
    • ꦤ = na
    • (Ana pengulangan ukara kang padha)
  3. Sebutna pasangan saka aksara ing ngisor iki!
    a. ꧀ꦏ
    b. ꧀ꦠ
    c. ꧀ꦱ

    Pembahasan Contoh Soal 3:
    a. Pasangan saka ꧀ꦏ yaiku aksara ꦏ (ka) kang digunakake kanggo mateni swara "a" ing aksara sadurunge.
    b. Pasangan saka ꧀ꦠ yaiku aksara ꦠ (ta).
    c. Pasangan saka ꧀ꦱ yaiku aksara ꦱ (sa).

Materi 3: Cerita Rakyat (Fabel/Legenda)

Cerita rakyat minangka warisan lisan kang sumebar ing masyarakat, ngandhut nilai-nilai budaya, sejarah, lan kearifan lokal. Fabel yaiku cerita rakyat kang tokoh utamane kewan, dene legenda yaiku cerita rakyat kang ngandharake asal-usul sawijining panggonan utawa babagan prastawa sajarah. Unsur-unsur intrinsik kang penting ing cerita rakyat yaiku:

  • Tokoh: Paraga kang ana ing cerita (protagonis, antagonis, figuran) lan watake.
  • Latar (Setting): Papan lan wektu kedadeyane cerita.
  • Alur (Plot): Runtutan kedadeyan ing cerita saka wiwitan nganti pungkasan (maju, mundur, campuran).
  • Tema: Gagasan pokok utawa pokok persoalan kang diangkat ing cerita.
  • Amanat: Pesan moral utawa pitutur kang bisa dijupuk saka cerita.
READ  Bank Soal UAS Gasal Kelas 1 SD: Panduan Lengkap

Contoh Soal Cerita Rakyat:

  1. Wacanen cerita cekak ing ngisor iki banjur wangsulana pitakonane!

    "Asal-Usule Kutha Surabaya"

    Ing jaman kuna, ana rong buta kang gagah prakosa, yaiku Raden Banaspati lan Joko Senggeh. Kaduwunge lan karepe dhewe-dhewe, banjur padha gelut sengit nganti pirang-pirang dina. Papan panggonan gelute yaiku ing tengah alas gedhe kang saiki dadi kutha Surabaya.

    Sawijining dina, nalika padha kesel, banjur padha sepakat yen sapa kang bisa ngalahake mungsuhe, dialah kang nguwasani wilayah kasebut. Raden Banaspati banjur nggunakake kekuwatan fisik, dene Joko Senggeh nggunakake siasat. Akhire, Joko Senggeh bisa ngalahake Raden Banaspati.

    Amarga kalah, Raden Banaspati banjur lunga adoh. Nanging, amarga wilayah kasebut isih rame banget, banjur BANGO (ambune ora enak) utawa ora tentrem, mula kutha kasebut dijenengi "SURABAYA". Jeneng kasebut asale saka tembung "SURA" (wani) lan "BOYA" (buaya), kang nglambangake perang lan perjuangan. Nanging, ana uga kang ngandharake asale saka tembung "SURA" (seneng) lan "BYA" (tuwuhe), tegese tuwuhe rasa seneng.

    a. Saka cerita kasebut, sapa tokoh utama lan apa watake?
    b. Ing ngendi latar papan kedadeyane cerita kasebut?
    c. Jelentrehna alur cerita kasebut (maju/mundur)!
    d. Apa amanat kang bisa dijupuk saka legenda asal-usule Kutha Surabaya iki?

    Pembahasan Contoh Soal 1:
    a. Tokoh utama ing cerita iki yaiku Raden Banaspati lan Joko Senggeh. Watake yaiku padha-padha gagah prakosa, ambisius (karepe dhewe), lan seneng gelut.
    b. Latar papan kedadeyane cerita iki yaiku ing alas gedhe kang saiki dadi kutha Surabaya.
    c. Alur cerita kasebut yaiku alur maju, amarga urutan kedadeyan saka wiwitan nganti pungkasan wis runtut.
    d. Amanat kang bisa dijupuk: Sanajan ana perang lan perjuangan, menawa ditindakake kanthi niyat kang becik lan akhiré ngasilake kabecikan utawa kamulyan, iku prayoga. Uga bisa ngandhut makna menawa wiwitane ana konflik, nanging pungkasane ngasilake papan kang tentrem utawa mulya.

  2. Ing crita fabel, tokoh utamane biasane kewan. Apa tegese "Fabel" lan sebutna paling ora telung jinise!

    Pembahasan Contoh Soal 2:
    "Fabel" yaiku cerita cekak kang paraga utamane kewan, nanging tingkahe kaya manungsa. Kewan-kewan ing fabel bisa micara, mikir, lan duwe watak kaya manungsa.
    Telung jinise fabel:

    • Fabel kang tokoh kewane nindakake pakaryan.
    • Fabel kang tokoh kewane nindakake petualangan.
    • Fabel kang tokoh kewane urip ing lingkungan alam.
      (Bisa uga dijawab kanthi nggolongake fabel miturut sipat kewane, contone: fabel bab kewan kang pinter, fabel bab kewan kang lugu, fabel bab kewan kang ala lsp.)

Materi 4: Percakapan (Wacana Lisan)

Percakapan ing Bahasa Jawa ora mung babagan apa sing diucapake, nanging uga kepriye cara ngucapake, yaiku nganggo unggah-ungguh basa kang trep. Unggah-ungguh basa iku paugeran tata krama basa Jawa kang digunakake kanggo ngajeni marang wong kang diajak guneman utawa wong kang diajak guneman luwih dhuwur drajate. Ing semester 2, siswa sinau nrapake unggah-ungguh basa kanthi pas lan luwes ing sawijining wacana lisan.

Contoh Soal Percakapan:

  1. Gawea cangkriman (dialog) cekak antarane guru lan murid babagan PR! Gunakake unggah-ungguh basa kang trep!

    Pembahasan Contoh Soal 1:

    Guru (Bu Retno): "Sugeng enjing, Budi. Piye kabare dinamu saiki?"
    Budi: "Sugeng enjing, Bu. Alhamdulillah, sae. Kados pundi kabaripun Ibu?"
    Guru: "Alhamdulillah, Ibu uga sae. Budi, apa PR basa Jawi kemarin wis rampung?"
    Budi: "Menika, Bu. Kula dereng rampung saperangan. Kula kalepèn ngraosaken bilih tugasipun langkung kathah tinimbang biasane."
    Guru: "Oh, ngono ta? Yowis, mengko sawise jam mulih, yen kowe isih bingung utawa durung rampung, iso tak atureng carane ngerjakake. Sing penting, usahamu wis maksimal nggih."
    Budi: "Nggih, Bu. Matur nuwun sanget kawigatosanipun."
    Guru: "Sama-sama, Budi. Semangat nggih!"

    (Cathetan: Ing dialog iki, guru nggunakake basa Ngoko Alus utawa Krama Madya marang murid, dene murid nggunakake basa Krama Alus marang guru. Kaseimbangane bisa disesuaikan.)

  2. Saka cangkriman ing ngisor iki, tulisen maneh nganggo basa Ngoko Lugun!

    Siswa (Ani): "Nyuwun pangapunten, Bu. Kula badhe nyuwun pirsa menapa PR menika kedah dipun kumpulaken dinten menika?"
    Guru (Pak Bambang): "Inggih, leres, Nduk. Menapa sampun katindakaken?"

    Pembahasan Contoh Soal 2:
    Manawa ditulis nganggo basa Ngoko Lugun:

    Siswa (Ani): "Nyuwun ngapunten, Bu. Aku arep takon PR iki kudu dikumpulke dino iki ora?"
    Guru (Pak Bambang): "Iya, bener, Nduk. Wis dikerjane?"

READ  Penjumlahan Garis Bilangan: Asyiknya Berhitung Kelas 3 SD

Materi 5: Paribasan lan Saloka (Peribahasa Jawa)

Paribasan lan Saloka minangka unen-unen kang ngandhut pitutur luhur lan tegese ora sanyatane (kiyas). Sanajan katone padha, ana bedane:

  • Paribasan: Unen-unen kang wantah, tegese ora ngandhut tembung sing sarwa mawa tegese dhewe, nanging ngandhut teges pinata. Biasane ora ana sing dadi tetiron utawa tiruan.
  • Saloka: Unen-unen kang kayadene tetiron utawa kaya ngemu surasa kaya tiron, tegese ngandhut tembung kang sanyatane ana, nanging yen dadi unen-unen nduweni teges kiasan. Lumrahe nggunakake tembung kaya dene.

Contoh Soal Paribasan lan Saloka:

  1. Jlentrehna tegese paribasan ing ngisor iki, banjur gawea ukara nganggo paribasan kasebut!

    a. "Ngundhuh wohing panggawe"
    b. "Tukang utang ora bakal lali utange"

    Pembahasan Contoh Soal 1:
    a. Teges: Menawa tumindak becik, mesthi bakal nampa asil kang becik, lan menawa tumindak ala, mesthi bakal nampa asil kang ala. Kabeh tumindak bakal ana walese.
    Ukara: "Saka ngendi wae lelakone, dheweke tansah ngelingi menawa urip iki kudu tumindak becik, amarga bakal ngundhuh wohing panggawe."
    b. Teges: Wong kang duwe utang, sanajan wis suwe lan lali, nanging sing ditagi utang bakal tansah kelingan lan ngelingake.
    Ukara: "Aja pisan-pisan ngapusi kanca, sanajan saiki katone enteng, nanging mengko bakal kelingan, amarga pancen tukang utang ora bakal lali utange."

  2. Manut tegese, paribasan "Ngepyakake gunung kemit" iku padha karo…
    a. Nindakake pakaryan kang abot banget.
    b. Nindakake pakaryan kang entheng banget.
    c. Nindakake pakaryan kang mokal kasil.
    d. Nindakake pakaryan kang mbebayani.

    Pembahasan Contoh Soal 2:
    Jawaban sing bener yaiku a. Nindakake pakaryan kang abot banget. "Ngepyakake gunung kemit" tegese nyoba ngesèr gunung kang gedhé banget nganggo tangan kang mung cilik utawa ringkih.

  3. Bedakna endi kang diarani Paribasan lan endi kang diarani Saloka saka conto ing ngisor iki!
    a. "Manggul aur-aur dadi gupak."
    b. "Kaya kebo nusu gudel."

    Pembahasan Contoh Soal 3:
    a. "Manggul aur-aur dadi gupak" iku Paribasan. Tegese nindakake pakaryan kang entheng nanging dadine malah ala utawa gawé reget.
    b. "Kaya kebo nusu gudel" iku Saloka. Tegese wong tuwa njaluk wuruk utawa pitutur marang wong enom. Ana tembung "kaya" kang nuduhake yen iki kalebu saloka.

Penutup

Sinau Bahasa Jawa, kalebu materi-materi kang ana ing kelas X semester 2, mbutuhake ketekunan lan latihan kang rutin. Contoh-contoh soal kang wis disajikake ing artikel iki minangka salah sawijining sarana kanggo ngukur pemahaman lan nambah kapercayan diri. Elinga, kunci utama ing sinau yaiku terus berlatih, maca maneh materi kang durung dimangerteni, lan ora wedi takon marang guru utawa kanca.

Tips Tambahan kanggo Sinoa Bahasa Jawa:

  • Maca Akeh: Suda buku-buku sastra Jawa, geguritan, utawa cerita rakyat.
  • Ngrungokake: Rungokake pagelaran budaya Jawa, lagu-lagu Jawa, utawa dialog basa Jawa.
  • Nglakokake: Coba gunakake basa Jawa ing saben kesempatan, sanajan mung ngomong karo kulawarga utawa kanca kang padha sinau.
  • Nulis: Latih nulis aksara Jawa lan gawe geguritan utawa cerita cekak.
  • Ngrembug: Diskusekake materi basa Jawa karo kanca-kanca.

Muga-muga artikel iki bisa migunani lan nambah semangat para siswa kelas X kanggo mangsuli ujian kanthi prayoga lan nggunakake basa Jawa kanthi luwes lan becik. Sugeng sinau!